منتشر شده در شماره ۹ ماهنامه بهار جاودانه

گرچه در افکار متخصصین، ارسطو به عنوان اولین منتقد، پذیرفته شده اما جالب است بدانید که موسی پیشگام‌ترین منتقد است.

با توجه به جایگاه نقد در علوم مختلف، بر آن شدم تا خواستگاه تاریخی نقد را مورد بررسی قرار دهم.

بر این باوریم که نقد، علمی است جامع الاطراف. و در علوم مختلف اعم از علوم انسانی و سایر موضوعات و رشته­ها نیز می­توان ردی از آن یافت.

بر خلاف تصور برخی از مردم، نقد نوین اجازه­ی تخریب یا بالا بردن اثر را ندارد. اینکه نقد باید سره را از ناسره جدا کند و یا وارد حیطه­ای شود که لایه­های پنهان را هویدا ­کند، پیش­تر مورد بحث قرار دادم. اما با توجه به این که نقد باید نگاهی متفاوت به عمق یک مطلب داشته باشد و با زیر و رو کردن لایه های مختلف متن و بررسی فکر صاحب اثر، بیان کننده واقعیت­ها و درونیات متن باشد، نگاه تاریخی به نقد خواهیم داشت.

از قدیمی­ترین نقدهای موجود، نقد ارسطو است که بر مبنای سخن­شناسی و یا همان بوطیقا به صحبت کردن در باره­ی اثر ­پرداخته است. در واقع او برای اولین بار مفهموم «کاتارسیس» را بیان می­کند و بر اساس همین مفهوم به نقد و تفسیر اثر می­پردازد. ارسطو به­غیر از اینکه فیلسوفی بزرگ و تاثیرگذار بوده، در دانش­هایی نظیر فیزیک، متافیزیک، منطق،  بیان، سیاست، و اخلاق هم حرفی برای گفتن داشته. بیان این مطلب نه به خاطر تحسین ارسطو و معرفی شخصیت اوست، بلکه نشان دهنده اهمیت نقد و بیان ذات فن نقادی است؛ به این معنی که در هنگام نقد باید در زمینه_­های گوناگون دانش و اطلاعات داشته باشیم تا بتوانیم در جان متن نفوذ کنیم.

بیان این نکته خالی از لطف نیست که هرچند ارسطو را به عنوان قدیمی­ترین منتقد می­شناسیم اما با توجه به اینکه نقد وظیفه­ موشکافی و باز کردن اثر دارد و آنچه پیامبران در مورد کتب آسمانی خود انجام می­دادند تفسیر و تشریح و همین مو شکافی بود، می­توان این ادعا را داشت که اولین و قدیمی­ترین منتقدان بشر، انبیا بودند.

تفسیر به معنی آشکار کردن ذات اثر و ریشه­یابی مفاهیم در لایه­های زیرین اثر، امری مرسوم در ادیان و خصوصا در ادیان ابراهیمی است. همانطور که می­دانیم و شنیده­ایم کتب آسمانی دارای لایه­های مختلف است که فهم این لایه­ها نیازمند موشکافی است.

از لحاظ زمانی ارسطو از قرآن و انجیل جلوتر است. پس در این جا نیازی به بررسی مفسران قرآن و انجیل نیست. البته شخص پیامبر اسلام و حضرت علی ابن ابیطالب اولین و بنام­ترین مفسران قرآن­اند و حضرت عیسی و حواریون (یاران حضرت عیسی) از مفسران و در واقع منتقدان انجیل­اند.

با توجه مدارکی که اکنون در دست است، تورات توسط حضرت موسی و برادرش هارون برای بنی­اسرائیل تفسیر و نقد می­شد. چیزی حدود ۱۳ قرن قبل از میلاد مسیح و نزدیک به ۹ قرن قبل از ارسطو.

قبل از تورات کتب آسمانی دیگری هم وجود داشته؛ اما دین موسی نخستین دین ابراهیمیِ سازمان یافته با تشکیلات سازمانی به قواعد آن زمان است. بر این اساس می­توان از تورات به عنوان اولین کتابی که به شیوه­ی نوین نقد شده یاد کرد و موسی اولین منتقد بشر است.